در منابع تاریخی آمده در یکی از مبارزات زمان مشروطه در تبریز، مبارزی مورد هدف واقع شده بود که اجازه درمان نمی داد. این گزارش را به ستارخان دادند. ستارخان از مبارز پیگیر شد و می گویند در گفت‌وگویی که در خلوت داشتند ستارخان میفهمد که این مبارز زن است و در پوشش مردانه تفنگ به دست گرفته و به میدان آمده.
انقلاب مشروطه را می توان سرآغاز جنبش زن ایرانی برای دستیابی به حقوق خویش دانست. حضور آنان در این راه را می توان به دو دوره پیش و پس از امضای فرمان مشروطیت تقسیم کرد. پیش از آن با شرکت در اعتراضات و هواداری از مشروطه‌خواهان، حضور خود را نشان می دادند که یکی از نمونه‌هایش کمک مالی برای تأمین بخشی از هزینه‌های بست‌نشینان بود.
علاوه بر این زنان در این دوره حمایتهای قابل‌توجه اقتصادی انجام دادند. از جمله اینکه آنان در تأسیس بانک ملی، پول و جواهرات خود را اهدا کردند یا با تحریم منسوجات خارجی پس از پیروزی نهضت مشروطیت حمایت خود را نشان دادند.
حضور زنان در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی را از نیمه دوره ناصرالدین‌شاه پررنگ‌تر می بینیم. آنان در این دوره در تجمعات مختلفی شرکت می کنند؛ از جمله در تجمعی برای اعتراض به نبود نان یا در جنبش تنباکو که زنان پابه‌پای مردان در تهران و تبریز شرکت کردند. اما مهمترین نمود حضور آنان در دوره مشروطه است که نقش آنان در اجتماعات را پررنگ‌تر کرد؛ آنان هم در تجمعی که در مسجد شاه شکل گرفت و اولین جرقه مشروطه در آنجا خورد و هم در تجمعی که در مسجد جامع تهران انجام شد، دوشادوش مردان حضور داشتند که این، اولین نمود بیرونی حضور زنان است.
انجمنهای جریان‌ساز
زنان پس از نهضت مشروطه اقدام به تأسیس انجمنها کردند که اسامی برخی از آنها عبارت بودند از «انجمن آزادی زنان»، «اتحادیه غیبی نسوان»، «اتحادیه نسوان»، «انجمن نسوان» و «انجمن خواتین ایران». از جمله اعضای انجمنها هم صدیقه دولت‌آبادی، محترم اسکندری، دره المعالی بودند.
نشانه‌هایی وجود دارد که در برخی از انجمنهای مردان هم مثل انجمن میکده، زنان حضور داشته‌اند. فعالیت این انجمنها هم محدود به شهر تهران نمی شد: نقش این انجمنها را در شهرهای دیگر هم می توان دید اما نقش آنها در تهران و تبریز بیشتر بود. در تبریز زنان عیار را داشتیم و از دوره جنبش تنباکو حضور داشتند که رئیس این زن‌ها «زینب پاشا» بوده.
اما باوجوداینکه حضور جدی در مبارزات دارند، از حق رأی محروم می شوند، ولی باز هم دست از تلاش برنمی‌دارند. تحت‌تأثیر همین جنبش زنان و مشروطه شاهد هستیم در دوره مجلس اول، اولین روزنامه زنان با نام «دانش» به وجود می‌آید یا اولین مدارس زنان شکل می گیرد.
در واقع زنان در دو جبهه می جنگیدند: ابتدا در کنار مردان و برای دوره مشروطه و بعد برای توانمندسازی خودشان در جنبش زنان. حتی نامه‌هایی را از دوره مجلس اول داریم که نشان می‌دهند زنان درخواست تشکیل مدرسه برای دختران دارند.
نقش‌آفرینی زنان ارمنی
زنان دیگر ادیان مانند مسیحی و ارمنی هم انجمنهای خودشان را داشتند. فعالیت زنان حزب «داشناک» در میان زنان ایرانی، جزو مؤلفه‌های اساسی تلاشهای انقلاب مشروطه به شمار می‌رود. یا در تبریز همسر «یپرم خان» گروهی از زنان را رهبری می‌کرده که چه در پشت جبهه و چه در صحنه‌های نبرد دوشادوش مردان بوده‌اند. حتی انجمن زنان زرتشتی که بعدها تشکیل می شود، شاخه اصلی‌اش در دوره مشروطه بوده.
پس از مشروطه
زنان در این دوره‌ها در بزنگاه‌های تاریخی مهمی حضور داشته‌اند. حتی در دوره‌ای که محمدعلی شاه مجلس را به توپ بست، این زنان بودند که در نیمه‌شب جنازه‌های مردان را جمع و دفن کردند.
زمانی که روسها اولتیماتوم دادند که اگر مورگان شوستر را اخراج نکنید به ایران حمله می کنیم، این زنان بودند که به مجلس رفتند و سلاح بر کمر بستند و از نمایندگان مجلس خواستند که در برابر اجنبی سر خم نکنند. زنی مثل بی بی مریم بختیاری کسی بود که در فتح تهران به برادرش کمک کرد.
اما بعد از فتح تهران و مشروطه، زنان به این نتیجه می رسند که فعلاً به‌جای اینکه حق رأی بخواهند، خودشان را توانمند کنند. رفته‌رفته انجمنها و روزنامه‌های زنان مثل شکوفه و دانش شکل می گیرد که یکی از آخرین آنها انجمن «نسوان وطن‌خواه» بود.»
از آن دوره است که زنان طبقه متوسط و مرفه شهری حق بیرون آمدن از خانه را پیدا میکنند. کمتر از ۱۵ سال بعد از مشروطه، تعداد مدارس از ۲ مدرسه به بالای ۱۰۰ مدرسه در کشور می رسد و خانواده‌ها می پذیرند که دختران باید درس بخوانند. بعدها حتی می بینیم که در دوره پهلوی اول زن‌ها وارد دانشگاه می شوند.
به قلم: فرزانه ابراهیم‌زاده