خنده زنان؛ تابوها، محدودیت‌ها و صحنه‌گردانی در جوکر
ساخت فصل جدید جوکر با حضور هنرمندان زن بهانه‌ای به دست داد تا موضوع خندیدن زنان و خنداندن توسط زنان را از زاویه‌ای تازه ببینیم. اگرچه می‌توان گفت در عرف فرهنگ ایرانی همواره به کمتر خندیدن زنان تأکید شده، اما با نگاهی دقیقتر می‌توانیم بگوییم خنده به طور کلی و نه تنها برای زنان، فعلی است که خط و مرزهایی برای آن ترسیم شده و خنده در حد لودگی در فرهنگ ما پسندیده نبوده است و از این رو هنگام دیدن برنامه‌ای مثل جوکر، همواره در تردید خندیدن و نخندیدن به سر می‌بریم و حس گناه ناشی از خندیدن به برخی موقعیت‌ها ما را رها نمی‌سازد.
در این میان محدودیت‌های بیشتری برای زنان اعمال شده و زنان اغلب از خندیدن در جمع نامحرمان و در صحن عمومی جامعه منع شده‌اند. با این حال زن‌ها هیچگاه از طنز و خنده دور نبوده‌اند و انبوه نمایش‌های زنانه که مخصوص مجالس بانوان بوده نشان می‌دهد که اتفاقاً خندیدن در جامعه زنان بسیار نظام یافته‌تر از مردان بوده است.
نمایش‌های معروفی مانند خاله رورو، حسن کچل، رختشور، عمو سبزی فروش و … همه محصول ذوق زنانی است که در مجالس جشن و سرور به مناسبت‌های مختلف، بهانه‌ای برای شادمانی و سرگرمی می‌جسته‌اند.
بر همین مبنا شکل گرفتن مجموعه‌ای با عنوان جوکر زنان اتفاق غریبی نباید باشد؛ بخصوص که در طول چندین دهه از تاریخ رادیو، تلویزیون و سینمای ایران شخصیت‌های کمدین زن بسیاری پا به عرصه وجود گذاشته‌اند که از آنها می‌توان به پروین سلیمانی و اختر کریمی زند در پیش از انقلاب، و بازیگرانی همچون مرجانه گلچین، نعیمه نظام دوست، شقایق دهقان، سوسن پرور، سحر جعفری جوزانی، سحر ولدبیگی و حتی بازیگرانی که به طور خاص طنزکار نبودند، اما در نقش‌های کمیک هم ظاهر شدند و هنرنمایی کردند، مانند ویشکا آسایش در فیلم “ورود آقایان ممنوع” اشاره کرد که نشان می‌دهد حتی ضوابط دوران انقلاب نیز زنان را از بازی کمدی و طنز برکنار ننموده و زن‌ها همواره پای ثابت نقش‌های کمیک و فیلم‌ها و سریال‌های طنز و کمدی بوده‌اند.
با این حال چندان دور از ذهن نبود که تم متفاوت جوکر با پیش زمینه‌ای که از جوکر آقایان داشت و موضوع آن به طور خاص خنده بود، اندکی حساسیت برانگیز شود. اما مجموعه جوکر بانوان در قیاس با جوکر آقایان منضبط‌تر، و دارای چارچوب مشخص‌تری بود و حتی در آن موضوعات اجتماعی هم لحاظ شده بود که به مدد خلاقیت هنرمندان حاضر در آن توانسته بود از کلیشه و شعارگویی هم فاصله بگیرد.
در جوکر آقایان به واسطه آزادی عمل بیشتر، شرکت کنندگان برای خنداندن تماشاگر بی‌پروایانه‌تر عمل نموده بودند و در مواردی از رقص هم بهره گرفته بودند. اینکه زنان با اعمال این محدودیت‌ها جوکر موفقی ساختند، نشان از خلاقیت بیشتر برای خنداندن تماشاگر داشت. اما نقطه قوت دیگر مجموعه جوکر خود حضور زنان بود. ساخت مجموعه‌ای با حضور زنان به موفقیت، آن هم در شرایطی که می‌توانست سوال برانگیز باشد، خود یک اقدام ارزنده است و احسان علیخانی توانست در این خصوص از خود چهره‌ای به یادماندنی بسازد.
و اما آنچه جوکر را به طور کلی بر لبه تیغ قرار می‌دهد مرز بسیار باریک آن با لودگی است؛ چرا که بخش‌هایی از آن مبتنی بر بداهه است و خنداندن به هر قیمتی می‌تواند شرکت کننده را به این سمت و سو ببرد؛ چیزی که در بخش‌هایی از جوکر آقایان دیده می‌شد و سطح برخی قسمت‌های آن نیز چنان پایین بود که حتی نمی‌شد آن را صرفا سرگرمی به شمار آورد، برای مثال می‌توان به قسمت‌هایی همچون مرد لاشیء، مرد بالشی و مرد زبون‌باز اشاره کرد که با بازیگری نیما شعبان نژاد و مجید مظفری اجرا شده بود.
در قیاس با این بخش، مطرح کردن موضوع ویزا در جوکر خانم‌ها، بسیار مبتکرانه‌تر بود و یا موضوع خواستگاری نیز با وجود کلیشه بودن خود موضوع، به دلیل مقایسه دوره‌های مختلف و بیدار نمودن حس نوستالژی نسل‌های گذشته جذابیت بیشتری داشت؛ بخصوص که به نحوی یادآور همان نمایش‌های قدیمی مجالس زنانه نیز بود.
در خصوص جوکرتایم‌ها، متین ستوده موضوعی سیاسی برگزیده بود که کار او را حداقل از منظر موضوعی یک پله بالاتر از سایر اعضای گروه قرار داده بود. جوکر تایم ناهید مسلمی و ژاله صامتی و سوسن پرور را می‌توان نسبت به بقیه در سطح پایین‌تری ارزیابی نمود.
این در حالی است که جوکر تایم گیتی قاسمی و رویا میرعلمی طرح جذابتر و نظام یافته‌تری داشت. این نشان می‌دهد که کار طنز و کمدی از ظرافت و حساسیت بیشتری برخوردار است. زیرا همانگونه که گفته شد ساخت کمدی نیاز به دانش وسیعی دارد که بتواند بدون نیاز به استفاده از عبارت یا حرکات سخیف و نازل بیننده را بخنداند، در غیر این صورت کسل کننده و بی‌معنی جلوه خواهد نمود؛ چیزی که در جوکر تایم سوسن پرور دیده می‌شد و به علت فقدان سناریوی درست به نمایشی بی سر و ته تبدیل شده بود.
و یا جوکر تایم ژاله صامتی با موضوع “ختم” به یک آشوب و درهم ریختگی بیشتر شباهت داشت تا نمایش. این موضوع را می‌توان به جوکر تایم ناهید مسلمی نیز تعمیم داد. این بازیگر در زمان بازی ویژه خود چندین بار طرف مقابل را با عبارت‌ها و کلمات توهین آمیز مورد خطاب قرار داد که سبب تنزل هرچه بیشتر نمایشی شد که خود هیچ طرح و انتظامی نداشت.
اما با وجود نقدهایی که می‌توان به بخش‌های مختلف جوکر داشت، طرح برنامه‌هایی که بتواند شادمانی و خنده را به مخاطبان هدیه کند ارزشمند است و امید است که ساخت چنین مجموعه‌هایی تداوم یابد.
پروین بابایی