فرایند مرمت بازار تاریخی تبریز توسط شهرداری منطقه ۸
بازار تاریخی تبریز، یکی از بزرگترین و قدیمی‌ترین بازارهای سرپوشیده در ایران و حتی در جهان است. این بازار به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز تجاری و فرهنگی کشور، از دیرباز محلی برای داد و ستد، تبادل فرهنگ و هنر و همچنین اجتماع مردم بوده است. با معماری خاص و چشم‌نواز خود، این بازار توانسته است هویت فرهنگی و اقتصادی تبریز را حفظ کند و به عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شود.
این بازار، که یکی از بزرگترین بازارهای سرپوشیده جهان و بخشی از میراث فرهنگی یونسکو است، به دلیل اهمیت تاریخی و معماری خاص آن بارها و در بخشهای مختلف تحت عملیات مرمت قرار گرفته است. این بازار که قدمتی چند صد ساله دارد، شامل بخشهای مختلفی مانند تیمچه‌ها، سراها و کاروانسراها است و همچنان به عنوان یک مرکز مهم تجاری و گردشگری فعالیت می‌کند.
در حال حاضر نیز مرمت این بازار به منظور حفظ اصالت و ماندگاری ساختار آن، توجه به جزئیات معماری اصیل و همچنین بهبود زیرساخت‌های لازم برای استفاده مدرن از آن توسط سازمانهای ذیربط و به ویژه شهرداری منطقه ۸ تبریز صورت می‌گیرد.
در دل بازار تبریز، بخشی وجود دارد که به دلیل امتداد خیابان فردوسی در دوره پهلوی، دستخوش تغییرات و تحولات بسیاری شده است. خیابان کشی های عصر پهلوی ضرباتی گاه جبران ناپذیر بر پیکره بافت تاریخی شهرهای ایرانی وارد آورده است چنانکه حتی از آن به عنوان “به صلیب کشیدن بافتهای تاریخی” یاد شده است. اما در کنار تمام آسیبهای یاد شده بر اثر این خیابان کشی ها بدنه های شهری جدیدی در زمان خود متولد شده است که بخشی از سیر تاریخی و هویت شهری بافتهای ارزشمند تاریخی به شمار می رود. امتداد خیابان فردوسی در سمت شمال و در دل بازار تبریز نیز این قاعده مستثنی نبوده است و مرمت‌های اخیر در این بخش، هدفی جز احیای هویت تاریخی و فرهنگی این مکان ندارند.
مرمت و بازسازی
مرمت‌های انجام شده در بدنه‌های آجری این خیابان، که مربوط به دوره پهلوی است، به منظور حفظ و نگهداری میراث فرهنگی و تاریخی این بازار انجام شده است. این اقدام شامل مراحل زیر است:
الف- جایگزینی آجرهای پوسیده و خراب:
جایگزینی آجرهای پوسیده و خراب و مرمت آجری رخ‌بام یکی از مهم‌ترین اقدامات فنی است که در جریان مرمت انجام می‌شود. با گذشت زمان، آجرهای قدیمی به دلیل شرایط آب و هوایی و فرسایش طبیعی دچار تخریب شده‌اند و برخی از آنها نیاز به تعویض کامل دارند. در این فرآیند، آجرهای پوسیده و شکسته با دقت بالا از ساختار جدا می‌شوند و آجرهای جدید که از نظر رنگ، بافت و اندازه با آجرهای اصلی همخوانی دارند، جایگزین می‌گردند. همچنین مرمت آجری رخ‌بام، که از بخشهای نمایانی و حساس بازار است، با دقت زیادی انجام می‌شود تا ضمن حفظ اصالت تاریخی، مقاومت و پایداری بنا برای سال‌های آینده تضمین شود.
ب- احیای گچبری‌های تاریخی:
احیای گچبری‌های تاریخی یکی از مراحل حیاتی مرمت به شمار می‌آید. این فرآیند با دقت و توجه به جزئیات انجام می‌شود تا اصالت و زیبایی گچبری‌های قدیمی حفظ شود.
۱- در مرحله اول، اقدامات دوخت و دوز ترک‌ها و تزریق به پشت آنها به منظور تقویت ساختار زیرین گچبری‌ها صورت می‌گیرد. سپس زیرسازی با استفاده از مخلوط شیره آهک، گچ و خاک و گچ سفید آغاز می‌شود. این لایه پایه، یک سطح مستحکم برای لایه‌های بعدی فراهم می‌کند.
۲- در ادامه، یک لایه از گچ سفید مخلوط با دوده که به آن “بام بوم” گفته می‌شود، بر روی سطح اجرا می‌گردد.
۳- پس از این مرحله، لایه‌ای به ضخامت ۲ سانتی‌متر از همان جنس شیره آهک، گچ و خاک و گچ سفید، بر روی سطح اعمال می‌شود. این لایه، بستر اصلی برای اجرای طرح گچبری است.
۴- در این مرحله، نقشه (طرح) گچی روی این لایه اجرا شده و سپس به دقت تراش می‌خورد تا جزئیات گچبری آشکار شوند.
۵- در مناطقی که نیاز به برجستگی بیشتری است، یک لایه دیگر از گچ اجرا می‌شود تا حجم و بُعد لازم برای گچبری‌های برجسته تأمین گردد. در نتیجه این عملیات، گچبری‌های بام بوم (پایه) در برخی نقاط آشکار شده و در ترکیب با برجستگی‌های گچبری سفید، جلوه‌ای زیبا و هنری به کار می‌بخشند.۶- پس از اتمام این مراحل، یک لایه پریمال به عنوان پوشش حفاظتی نهایی بر روی سطح کار اعمال می‌شود تا از آسیبهای احتمالی در آینده جلوگیری کند. پریمال یک ماده شفاف و بی‌رنگ است که به عنوان پوشش نهایی در پروژه‌های مرمتی، خصوصاً روی سطوح گچی و سنگی، استفاده می‌شود. این ماده به دلیل خواص حفاظتی بالایی که دارد، سطح کار را در برابر نفوذ آب، گرد و غبار، آلودگی‌های محیطی و همچنین تأثیرات ناشی از اشعه فرابنفش (UV) محافظت می‌کند. یکی از ویژگی‌های برجسته پریمال، حفظ کیفیت و اصالت ظاهری اثر مرمتی است، چرا که بدون تغییر در رنگ، بافت و ظاهر گچبری‌ها، مانند یک لایه نامرئی عمل کرده و از تخریب آنها جلوگیری می‌کند. این ماده علاوه بر خاصیت ضدآب بودن، از نفوذ مواد شیمیایی مضر و آلاینده‌های هوا نیز جلوگیری می‌کند که در طول زمان می‌توانند موجب فرسایش سطوح گچی شوند. پریمال به دلیل انعطاف‌پذیری و سازگاری بالا با مواد مرمتی سنتی، به ویژه در مرمت بناهای تاریخی، انتخابی ایده‌آل است. این ماده همچنین باعث جلوگیری از ایجاد ترک‌های ریز در سطوح گچی می‌شود و به طول عمر سطوح مرمت‌شده کمک می‌کند.
نکته مهم این است که طرح گچبری‌ها به روش شابلون‌برداری دقیق از نمونه‌های موجود در بدنه خیابان فردوسی شمالی گرفته شده است، تا هماهنگی کامل با الگوهای اصیل حفظ شود. همچنین، گچبری سردر الحاقی به شیوه تخت و گچبری سردر اصلی به صورت برجسته اجرا شده است تا تفاوت میان سردر الحاقی و سردر اصلی به وضوح مشخص باشد و ارزش تاریخی هر کدام به درستی به نمایش گذاشته شود.
ج- رنگ زدایی درب و پنجره‌های چوبی:
رنگ‌زدایی درب و پنجره‌های چوبی یکی از مراحل مهم در مرمت عناصر چوبی است. این فرآیند با استفاده از سشوار صنعتی انجام می‌شود که به طور موضعی حرارت تولید می‌کند و باعث نرم شدن لایه‌های قدیمی رنگ روی چوب می‌شود. این کار به آرامی و با دقت انجام می‌شود تا آسیبی به ساختار چوب وارد نشود. پس از گرم کردن رنگ، لایه‌های قدیمی به وسیله ابزارهای مناسب به آرامی جدا می‌شوند و سطح چوب اصلی نمایان می‌شود.
پس از رنگ‌زدایی کامل و تمیز کردن سطح چوب، مرحله اجرای کیلر آغاز می‌شود. کیلر به عنوان یک پوشش شفاف محافظ روی سطح چوب اعمال می‌شود. این ماده نه تنها باعث برجسته‌تر شدن بافت و رگه‌های طبیعی چوب می‌شود، بلکه از چوب در برابر رطوبت، گرد و غبار، حشرات و عوامل محیطی مخرب محافظت می‌کند. اجرای کیلر با چند لایه متوالی انجام می‌شود تا پوششی یکدست، مقاوم و درخشان ایجاد شود که ضمن حفاظت، زیبایی طبیعی چوب را نیز حفظ کند.
این عملیات مرمتی به ماندگاری و حفظ اصالت درب و پنجره‌های چوبی کمک کرده و از آنها در برابر شرایط نامساعد محیطی محافظت می‌کند، در حالی که ظاهر زیبای آنها را نیز بهبود می‌بخشد.
رنگ‌زدایی نرده‌های بالکن و مرمت چوبی آنها از جمله مراحل حیاتی در بازسازی بازار تاریخی تبریز به شمار می‌آید. این فرایند به منظور حفظ زیبایی و امنیت نرده‌ها انجام می‌شود، که نقش مهمی در جلوه کلی بنا دارد.
د- مرمت و رنگ‌زدایی نرده‌های بالکن:
رنگ‌زدایی نرده‌های بالکن ابتدا با استفاده از سشوار صنعتی انجام می‌شود. این روش به آرامی حرارت را به سطح نرده‌ها منتقل می‌کند و باعث نرم شدن رنگ‌های قدیمی می‌شود. با توجه به دقت این روش، خطر آسیب به چوب به حداقل می‌رسد. پس از نرم شدن رنگ، لایه‌های رنگ به آرامی با استفاده از ابزارهای مناسب، مانند کاردک یا برس، از سطح نرده‌ها جدا می‌شوند. این مرحله باعث نمایان شدن بافت طبیعی و زیبای چوب می‌شود و آماده‌سازی سطح برای مراحل بعدی مرمت را فراهم می‌کند.
پس از رنگ‌زدایی، نرده‌ها مورد بررسی دقیق قرار می‌گیرند تا هرگونه آسیب، ترک یا پوسیدگی شناسایی شود. در صورت لزوم، قسمت‌های آسیب‌دیده با استفاده از چسب چوب و مصالح مناسب ترمیم می‌شوند. در این مرحله، نقاط آسیب‌دیده با دقت اصلاح می‌شوند تا ساختار نرده‌ها به حالت اولیه خود بازگردد.
پس از انجام ترمیم‌های لازم، نرده‌ها باید با یک لایه محافظ شامل کیلر و روغن‌های مخصوص چوب پوشانده شوند که به حفظ و زیبایی چوب کمک می‌کند. این پوشش نه تنها جلوی نفوذ رطوبت و آلودگی را می‌گیرد، بلکه از چوب در برابر اشعه UV و حشرات موذی نیز محافظت می‌کند.
ه- ساماندهی و مرمت آبراه‌های گالوانیزه:
این مرحله یکی از اقدامات ضروری برای حفظ و نگهداری سازه‌های تاریخی به شمار می‌آید. این مرحله به منظور جلوگیری از آسیبهای بیشتر و تأمین کارایی مناسب آبراه‌ها انجام می‌شود.
در ابتدا، بازرسی دقیقی از آبراه‌ها انجام می‌شود تا نقاط آسیب‌دیده و پوسیده شناسایی شوند. این فرآیند شامل بررسی وجود زنگ‌زدگی، ترک‌ها و هرگونه نقص دیگر است. پس از شناسایی این بخش‌ها، مراحل زیر دنبال می‌شود:
۱- حذف بخشهای آسیب‌دیده: با استفاده از ابزارهای مناسب، قسمت‌های پوسیده و آسیب‌دیده آبراه‌ها به دقت جدا می‌شوند. این مرحله نیاز به دقت بالا دارد تا از آسیب بیشتر به ساختار اصلی جلوگیری شود.
۲- آماده‌سازی سطح: پس از حذف بخشهای آسیب‌دیده، سطح گالوانیزه باید به خوبی تمیز شود. این کار معمولاً با استفاده از برس‌های سیمی و مواد شوینده انجام می‌شود تا هرگونه زنگ‌زدگی و آلودگی پاک شود و سطح برای نصب بخشهای جدید آماده گردد.
۳- جایگزینی با قطعات جدید: پس از آماده‌سازی، قطعات جدید آبراه‌های گالوانیزه با دقت نصب می‌شوند. این قطعات باید به طور کامل با مشخصات فنی و ابعاد مناسب جایگزین شوند تا از کارایی و جریان مناسب آب اطمینان حاصل شود.
۴- تضمین اتصالات: پس از نصب، اتصالات به خوبی بررسی می‌شوند تا از محکم بودن و عدم نشتی آنها اطمینان حاصل گردد. این مرحله بسیار حائز اهمیت است، زیرا هرگونه نقص در اتصالات می‌تواند منجر به بروز مشکلاتی مانند نشت آب و آسیب به ساختار کلی شود.
ساماندهی و مرمت آبراه‌های گالوانیزه به حفظ کارایی و ایمنی سازه کمک می‌کند و از تخریب‌های بیشتر جلوگیری می‌نماید. این فرآیند همچنین به حفظ زیبایی و کارکرد صحیح بناها کمک کرده و ارزش بصری بازار را بهبود می‌بخشد.
و- شستشوی نما
شستشوی نماهای تاریخی بازار تبریز یکی از مراحل حیاتی در فرایند مرمت است که نیاز به دقت و حساسیت بالایی دارد. استفاده از صابون غیر یونی و بخارشوی به عنوان روش‌های اصلی در این فرایند انتخاب شده‌اند تا ضمن حفظ اصالت و زیبایی نما، از آسیب به مواد سازنده آن نیز جلوگیری شود.
استفاده از بخارشوی به دلیل مزایای متعددی که دارد، در این فرآیند ترجیح داده شده است. یکی از دلایل اصلی این انتخاب، محدودیت در استفاده از آب با فشار زیاد است. در نماهای تاریخی، بندهای آجرها از جنس خاک آهکی ساخته شده‌اند که در برابر فشار بالای آب آسیب‌پذیرند و ممکن است به آسانی شسته شوند. بخارشوی با تولید بخار داغ، قادر است آلودگی‌ها و لکه‌ها را به طور مؤثر از روی سطوح پاک کند، بدون آنکه نیاز به فشار زیاد آب باشد. این روش علاوه بر کاهش ریسک آسیب به مواد سازنده، می‌تواند باکتری‌ها و میکروب‌های موجود در نما را نیز از بین ببرد.
صابون غیر یونی به دلیل خواص ویژه‌اش در این مرحله به کار گرفته می‌شود. این نوع صابون دارای قابلیت پاک‌کنندگی بالا است و به راحتی آلودگی‌ها و لکه‌های سطحی را از بین می‌برد. یکی از ویژگی‌های بارز صابون‌های غیر یونی این است که شوره ایجاد نمی‌کنند؛ بنابراین، پس از شستشو هیچ اثری از مواد شوینده بر روی نما باقی نمی‌ماند که می‌تواند به زیبایی ظاهری نما آسیب بزند.ترکیب بخارشوی و صابون غیر یونی در شستشوی نماهای تاریخی، نه تنها به حفظ و نگهداری سطوح کمک می‌کند، بلکه باعث می‌شود که آثار فرهنگی و تاریخی همچنان در بهترین وضعیت خود باقی بمانند. این روش‌های مدرن و کارآمد به مرمت‌کنندگان اجازه می‌دهد تا با خیال راحت و با حفظ تمام جزئیات، اقدام به تمیز کردن نماهای ارزشمند بازار تبریز نمایند.
ز- تعامل با بازاریان و دستفروشان
برچیدن تابلوهای موجود در سردر مغازه ها، انتقال مصالح به پای کار و انتقال نخاله از محل کارگاه به بیرون و پیش از اینها نصب داربست در محل‌های پر تردد بازار تاریخی تبریز، به ویژه با توجه به وجود دستفروش‌ها و مغازه‌های بازاریان، نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و تعامل مؤثر با همه ذینفعان بوده است. این فرآیند شامل مراحل زیر می‌شود:
برقراری گفت‌وگو با دستفروش‌ها و بازاریان ضروری است. باید آنها را از زمان و روند نصب داربست آگاه کرد و به آنها اطمینان داد که تلاش می‌شود تا کمترین اختلال در فعالیت‌های روزمره‌شان ایجاد شود. در صورت امکان، نیازهای دستفروش‌ها و بازاریان را در نظر گرفته و سعی شود تا فعالیت‌های آنان تا حد ممکن تحت تأثیر قرار نگیرد.
نصب داربست و انجام سایر مراحل مرمتی باید بلافاصله پس از طلوع آفتاب آغاز شود تا قبل از آغاز فعالیت‌های بازار، این کار به پایان برسد. این زمان بهترین فرصت برای کاهش مزاحمت‌ها و تداخل‌ها است.
در طول مدت نصب و انجام عملیات مرمت، نظارت مستمر بر وضعیت داربست و ایمنی محیط ضروری است. این کار شامل بررسی ایمنی ساختار داربست و اطمینان از عدم ایجاد مزاحمت برای فعالیت‌های محلی و نصب علایم هشدار دهنده و محافظ بر روی داربستها می باشد.
ح- رنگ‌آمیزی لوله‌های گاز شهری
رنگ‌آمیزی لوله‌های گاز در بازار تاریخی تبریز نه تنها به حفظ ایمنی و کارایی این سیستم‌ها کمک می‌کند، بلکه با انتخاب رنگ‌های متناسب و هماهنگ، ارزش بصری بدنه تاریخی بازار را نیز به طور قابل توجهی حفظ و بهبود می‌بخشد. رنگ‌آمیزی لوله‌های گاز شهری شامل این مراحل است:
تمیزکاری قبل از رنگ‌آمیزی: سطح لوله‌ها باید به دقت تمیز شود. این کار شامل زدودن آلودگی‌ها، زنگ‌زدگی‌ها و روغن‌ها است تا رنگ به خوبی به سطح بچسبد.
انتخاب رنگ مناسب: رنگ‌های انتخابی باید دارای خاصیت مقاومت در برابر حرارت و خورندگی باشند تا در طول زمان دچار فرسایش نشوند. چند لایه رنگ بر روی لوله‌ها اعمال شد تا پوشش بهتری حاصل شود و رنگ دوام بیشتری داشته باشد.
ط- حذف الحاق شیشه‌های رنگی و بازگرداندن به وضعیت اصیل تاریخی
این فرآیند به حفظ هویت فرهنگی بازار و ایجاد نمایی زیبا و هماهنگ با دیگر عناصر تاریخی کمک می‌کند. با دقت شیشه‌های رنگی از در و پنجره‌ها جدا می‌شوند، بدون آسیب به چارچوب‌ها. شیشه‌های شفاف به جای شیشه‌های رنگی نصب می‌شوند تا وضوح دید و زیبایی فضای داخلی افزایش یابد.
نتیجه‌گیری
مرمت و بازسازی این بخش از بدنه تاریخی بازار تبریز، گامی مهم در جهت حفظ هویت تاریخی و فرهنگی این مکان با ارزش است. که بخشهایی از آن توسط شهرداری منطقه ۸ تبریز صورت گرفته و همچنان ادامه دارد. با این اقدامات، علاوه بر استحکام بنا، زیبایی‌های هنری آن نیز احیا می‌شود و یادآور دوران گذشته به نسل‌های آینده منتقل می‌گردد. بازار تبریز، با این مرمت‌ها، همچنان به عنوان نمادی از تاریخ و فرهنگ غنی ایرانی در دل این شهر می‌درخشد.