کتیبه‌های سردر خانه‌های تبریز
اعتقادات بشر در بسیاری از مظاهر زندگی او نمود می یابد و یکی از مظاهر این اعتقادات متون و کلماتی است که در اندیشه اسلامی تقدس و احترام ویژه ای دارند. سر در خانه مدخل و آغاز قلمرو و حریم شخصی افراد محسوب می شود. نصب کتیبه با مضامین مختلف بر سردر خانه از سنتهای معماری ایرانی است. این کتیبه‌ها شامل تصویر و نوشتار است که برخاسته از اعتقادات و باورهای دینی و مذهبی صاحبان و سازندگان خانه است. بیشتر منازل به جا مانده از دوره‌های گذشته دارای سردرهای تزئین شده توسط آجرکاری و نقوش و کتیبه هستند. کتیبه‌ها پاسخگوی نیازهای معنوی صاحبان منازل و رهگذران و شهروندان بوده و هستند.
برخی از تزئینات سردرها شامل نقوش نمادین یا انتزاعی است. اما در اغلب موارد سردر منازل تبریز توسط کتیبه‌هایی با عبارات مذهبی زینت یافته‌اند. بر خلاف کتیب‌های قدیمی‌تر که با ذوق و هنرمندی سازندگان، ظاهری منحصربه فرد یافته‌اند، کتیبه‌های امروزین تقریباً صنعتی و آماده بوده و از آن هویت زیباشناختی خود دور گشته‌اند. ارتباطی بین کاشی‌های چاپی یا نوشته‌های قالبی فلزی، و معماری بناها به چشم نمی‌خورد؛ در حالی که کتیب‌های گذشته که جزئی از بافت معماری سردر خانه بودند. اما در هر صورت تداوم آنها به عنوان یک نقطه قوت در زیبایی شهر اسلامی محسوب می‌شود. ایرانیان محیط زندگی خود را همواره با نمادهای دینی زینت می‌داده‌اند و از مشخصه‌های سبک زندگی اسلامی طراحی فضای داخلی و شهری به شیوه‌ای معنوی است.
سردر خانه به عنوان رابط بین فضای بیرون و درون نقشی کلیدی در معماری دارد. ورود به خانه همراه با آدابی بوده است و این موضوع را از مجزا بودن دق الباب‌های زنانه و مردانه، هشتی‌های ورودی خانه، ندا دادن به ساکنان خانه هنگام ورود با عباراتی همچون «یا الله» از نشانه‌های این اهمیت فوق‌العاده هستند. کتیبه‌ها نیز علاوه بر معرفی هویت بنا، جهان‌بینی مالکیت خانه و الگوهای رفتاری در این خصوص را ابراز می نمایند. صاحبان خانه با متن کتیبه های سردر خانه خود ارتباط معنوی برقرار می کنند و عبارات کتیبه‌ها دینی و الهی و عرفانی و نشانه‌ای از ارتباط معماری با ایمان است.
این عبارات شامل اسماء الهی، اسماء متبرکه، آیات و احادیث است و از این رو می‌توان کتیبه نگاری را امری دارای ارزش قدسی به شمار آورد. به جز ظاهر کتیبه و ارزش زیباشناختی آن، محتوا و معنای متن نیز بر ذهن بیننده تأثیر گذاشته و وی را به تفکر و تعمق وادار می کند.
در واقع تلاش معمار و سازنده کتیبه این بوده که تصویری جذاب و زیبا و در عین حال عمیق و قابل تأمل و تأثیرگذار بر ذوق بصری و روحی و معنوی افراد خلق نماید. به عنوان مثال بر در سردر خانه‌های نسبتاً قدیمی تبریز عبارت «هوالمالک» نقش بسته است و این معنا را در خود مستتر دارد که مالک اصلی خداوند است. و یا عبارت «نصر من الله و فتح قریب» نیز بر سردر تعدادی از منازل مشاهده می‌شود که آیه ۱۳ از سوره مبارکه صف است و علاوه بر معنای مستقیم آن، اندکی چاشنی شوخ طبعانه نیز با خود دارد و به کسی که پشت در منتظر است مژده می‌دهد که در به زودی گشوده خواهد شد. عبارت «بسم الله الرحمن الرحیم» یک عبارت متداول در کتیبه هاست که نشانه آغاز هرکاری با نام خداوند بوده و وارد شدن به خانه نیز چه صاحب خانه و یا میهمان باید با نام خداوند انجام گیرد.
آیه «هذا من فضل ربی» که بر سردر تعدادی از خانه‌ها نقش بسته است نیز اشاره به آیه ۴۰ سوره شریفه نمل دارد و به این مفهوم است که خانه مورد نظر از بخشش و کرم پروردگار به دست آمده است و به نوعی شکرگزاری صاحب خانه را نیز می رساند. آیه مبارکه «و ان یکاد…» نیز چه بر سردر خانه‌های قدیمی و چه خانه‌های جدید به وفور دیده می‌شود. همینطور جمله «یدالله فوق ایدیهم» نیز که از آیات سوره فتح است، با این مفهوم که دست قدرت خداوند بالاتر از همه قدرت‌هاست، خانه و ساکنان آن را از بلایا و آسیبها به دست تقدیر و قدرت خداوند می سپارد. اسامی پنج تن آل عبا نیز بر سردر هم خانه های قدیمی و هم جدید دیده می شود.
پروین بابایی