۲۷ آبان یادآور خاموشی یکی از چهرههای ممتاز پژوهش فلسفی و عرفانی ایران است؛ صمد دیلمقانی موحد (۱۳۱۵–۱۴۰۲). او که در سوم خرداد ۱۳۱۵ در تبریز زاده شد، از همان سالهای جوانی شیفته کاوش در جهان اندیشه بود و مسیر علمیاش را با پشتکار، دقت و ژرفاندیشی ادامه داد؛ مسیری که او را به یکی از معتبرترین پژوهشگران عرفان نظری در روزگار ما بدل کرد.
دیلمقانی موحد نخستین مدیر بخش فلسفه و عضو شورای عالی علمی مرکز دائرهالمعارف بزرگ اسلامی بود و بسیاری او را از «سرآمدان عرفانپژوهی» و «یکی از استوانههای ادبیات عرفانی ایران» دانستهاند. او از شاگردان محمود هومن در دانشسرای عالی بود و سالها در دانشگاههای مختلف ـ از جمله دانشگاه خوارزمی ـ به تدریس فلسفه و عرفان پرداخت. شاگردان بسیار، نگاه دقیق و تحلیلگر او را بهخاطر میآورند؛ نگاهی که هم وفادار به سنت بود و هم جویای نوآوری.
آثار او گسترهای وسیع از پژوهشهای فلسفی، تصوف، تاریخ اندیشه، و تصحیح متون کهن را دربر میگیرد. در میان آثار شاخص او میتوان به «کوی طریقت»، «نگاهی به سرچشمههای حکمت اشراق»، «مفهومهای بنیادی حکمت اشراق» و «عارفی با دو چهره» اشاره کرد. یکی از همکاریهای مهم وی، برگردان، توضیح و تحلیل کتاب «فصوصالحکم» همراه با برادرش، محمدعلی موحد، است؛ اثری که برای سالها در محافل عرفانپژوهی مورد توجه قرار گرفته است.
دیلمقانی موحد در پژوهشهایش بیش از هر چیز به عرفان نظری و سیر و سلوک در سنت معنوی ایران توجه داشت. او در کتاب ارزشمند «سیری در تصوف آذربایجان» به معرفی مشایخ و شخصیتهای اثرگذار عرفانی تا قرن هشتم پرداخت و رسالههای فارسی و عربی آنان را با دقتی مثالزدنی بررسی کرد. در «کوی طریقت»، پژوهشی گسترده درباره احوال و آموزههای شیخ صفیالدین اردبیلی ارائه داد؛ کاری که از زمره منابع معتبر در حوزه صفویه و عرفان آذربایجان بهشمار میآید. در «تحفهالعالم» نیز سفرنامه عارف شوشتر، عبداللطیف موسوی شوشتری، را معرفی و تحلیل کرده است.
یکی از اوجهای علمی کارنامهاش، پژوهشی است درباره شرح احوال و آثار شیخ محمود شبستری، شاعر و عارف نامدار، که آن را بهعنوان هدیهای به مشتاقان تصوف تقدیم کرد. همینگونه، در کتاب «سرچشمههای حکمت اشراق» به بررسی مبانی فلسفه شهابالدین سهروردی پرداخت؛ فیلسوفی که اندیشههایش در مرز میان فلسفه، عرفان و اشراق ایستاده است ـ همان مرزی که دیلمقانی موحد یک عمر در آن به کاوش مشغول بود.
یکی از خطهای اصلی در آثار او، تلاش برای ایجاد پیوند میان عرفان نظری و فلسفه است؛ پیوندی که به باور او نهتنها ممکن، بلکه برای فهم دقیق سنت فکری ایران ضروری بود. نگاه تحلیلی، اشراف بر متون کهن و دقت در ارجاعات باعث شد آثار او به منابعی معتبر برای پژوهشگران حوزه اندیشه تبدیل شود.
از دیگر میراثهای ارزشمند وی، نگارش شماری از مدخلهای مهم در مرکز دائرهالمعارف بزرگ اسلامی است؛ از جمله «آثار ذاتی»، «آثار علوی»، «آدابالمریدین»، «آفاق و انفس»، «الآثار الباقیه عن القرون الخالیه» و «آقا حسین خوانساری». این مدخلهای پژوهشمحور نمونهای روشن از نظم فکری و دانش عمیق اوست.
صمد دیلمقانی موحد در ۲۷ آبان ۱۴۰۲ در تهران درگذشت؛ اما آنچه از او برجای مانده، تنها مجموعهای از کتابها و مقالات نیست، بلکه رویکردی علمی و معنوی است: فروتنی در برابر حقیقت، دقت در پژوهش، و وفاداری به میراث عرفانی و فلسفی ایران. یاد او، همچون چراغی روشن، در مسیر پژوهشگران نسل امروز باقی خواهد ماند.