لباس به مثابه نماد سیاسی
پروین بابایی
نظر می‌به رسد لباس همواره بهعنوان یک عنصر نیرومند در ایجاد تمایز برای گروه‌های مختلف عمل نموده است. این کارکرد در طول تاریخ در معرفی گروهها و جنبشها و حرکت‌های مختلف سیاسی پررنگتر می شد. در کتاب نهم دینکرد آمده است: «پشوتن پسر ویشتاسب (گشتاسب) با صد و پنجاه تن از یاورانش که پوست سمور سیاه در بر دارند، از کنگ دیز صد کندک (خندق) و ده هزار درفش (دارنده) بدر آیند». پوشش یکدست در این حکایت از همرای و هم داستان بودن سپاه پشوتن دارد.
پلوتارخ در جایی از کتاب خویش از گروهی یاد می کند که به اشتباه به سپاه کوروش پیوسته بودند، اما دیری نپایید که دریافتند ایشان از دشمنان هستند؛ چرا که سینه بند ایشان را سرخ دیدند، در حالی که سینه بند کسان خودشان همه سفید بوده است.
نخستین جنبشهای سیاسی ایران به قرون اولیه اسلام بازمی گردد. این جنبشها عموماً به اهل بیت پیامبر اسلام پیوند خورده بودند و از این رو پوشاک این گروهها به نحوی تحت تأثیر نمادهای خاندان پیامبر و ائمه و دشمنان آنان قرار داشت. عباسیان که به مقابله با امویان برخاسته بودند دعوت خود را با ابومسلم در خراسان آشکار نمودند. ابومسلم در رمضان ۱۲۹ هجری قمری در روستاهای سفیدبخ نزدیک مرو دعوت خود را آشکار کرد. وی با سلیمان بن کثیر و دیگر همدستان جامه های سیاه درپوشیدند که یا به نشانه سوگ شهدای خاندان پیامبر بوده یا نشان از برافراشتن علم سیاه پیامبر علیه امویان. این مردم که غالباً روستاییان کشاورز، افزارمندان و دیگر اقشار موالی بوده اند، به قلم برخی مورخین به عنوان شیاطین سیاه خوانده شده اند. به همین ترتیب لباس رسمی دربار خلفای بنی عباس جامه سیاه بود و در مراسم و تشریفات همه سیاه می پوشیدند، حتی خطیبان در خطبه خواندن می بایست سیاه بپوشند و آن را شعر می گفتند.
برنولد اسپونر درباره صدر اسلام گزارش می دهد که به محض آنکه مسائل خوارج پیش آمد آنان رنگ قرمز را به عنوان شعار خود انتخاب کردند. در تاریخ طبرستان روایت می شود که مازیار پس از خروج از اطاعت خلیفه شعار خود و یارانش را سپید گردانید. علویان هم ابتدا رنگ سفید را برای خود انتخاب کردند.
عباسیان بر خلاف امویان رنگ سیاه را شعار خود قرار دادند. آنان همچنان شعار و رنگ سیاه را تا زمان مأمون حفظ کردند و به همین جهت آنان را المسوده (سیاهپوشان) می نامیدند. اما به محض آنکه حضرت امام رضا (ع) از جانب خلیفه به عنوان ولیعهد تعیین گردید رنگ سبز جانشین سیاه شد. ابن خلدون و یعقوبی هر دو به شرح این واقعه پرداخته اند.
از معروفترین نمادهای سیاسی در تاریخ ایران نیز به کلاه دوازده ترک قزلباشان می‌توان اشاره نمود که نشانه تقید و پایبندی ایشان به مذهب شیعه بود و صفویان به مدد این پوشش موفق به متحد ساختن یاران خویش گشتند.