صادرات قابل توجه قالی تبریز به بازارهای جهانی در ۱۶۷ سال پیش
قالی تبریز را در هر کجای عالم می‌توان در زیر پای اشراف و دیپلمات ها، در کاخ ها و خانه های اشرافی در سراسر جهان نظاره گر بود. در بخش های تشریفاتی سفارتخانه ها و کنسولگری ها در روی میز سیاستمداران و تجار، قالی دستباف تبریز جلوه نمایی می‌کند. نگاهی به تاریخ اسناد صادرات فرش دستباف نشان می دهد که قرن ها است که آمریکا و اروپاییان به دنبال خرید فرش تبریز در بازار بزرگ این شهر در رفت و آمد بوده اند.
در کتاب تاریخ اقتصادی ایران که چارلز عیسوی در دوره قاجار نوشته نشان می‌دهد که یک سوم تجارت خارجی ایران از بازار تبریز بود و تجار تبریزی بیشترین صادرات و تجارت به ملل را در دست داشتند. توسعه تجارت تبریز معلول عواملی چون افزایش تولید و صدور ابریشم، راه افتادن تجارت از طریق عثمانی و ورود تجار یونانی و اروپایی که ۳ عامل عمده بودند. با این حال در برهه‌هایی از تاریخ که صادرات ایران را ورق می زنیم، بخش مهمی از صادرات فرش و قالی از تبریز بود که عمده تجارت خارجی ایران را تشکیل می‌دهد. یک قرن پیش هنوز صادرات نفت ایران چندان رونق نیافته بود. فرش و دیگر صنایع دستی و خشکبار و محصولات کشاورزی و باغی مهمترین در آمدهای صادراتی کشورمان بودند.
اما نیم نگاهی هم به گذشته بیاندازیم و صادرات قالی و خشکبار که مهمترین صادرات تجار آذربایجانی بود را نیز بار دیگر ببینیم.
بر اساس استنادات روزنامه دنیای اقتصاد ۱۶۷ سال پیش صادرات قالی از تبریز به کشورهای اروپائی از جمله انگلستان، آلمان، ایتالیا و اسپانیا از مرز ۳۲۹ هزار لیره استر لینگ معتبرترین و ارزشمندترین ارز رایج وقت جهان، گذشته بود که در آن سالها رقم قابل توجهی بود و اگر این امر مهم در بازار تبریز بعنوان مهمترین مرکز عرضه قالی های نفیس فرش ایران در این دو قرن اخیر جدی گرفته می‌شد امروز به ۲۰ میلیارد دلار صادرات می‌رسید. و تبریز با سابقه درخشان در این امر، به مهمترین شهر تولید و صادرات فرش دنیا تبدیل می‌شد، اگر تدبیر و آینده نگری و ارتباطات بین‌المللی و اثربخش و اصول تولید و صادرات را نیز لحاظ می کردیم.
مطالعات نشان می‌دهد که بر اساس گزارش کنسولگری های اروپا در تبریز در دوره قاجار، آذربایجان و تبریز با استقرار نمایندگی دفاتر بازرگانان اروپایی به مهمترین مرکز صدور قالی و فرش های نفیس ایران به جهان درآمده بود و اصالت، تنوع، طرح و رنگ، لطافت و استفاده از رنگ های نباتی و نقشه های منحصر به فرد ترسیمی از سوی هنرمندان با ذوق آذربایجانی، مهمترین علل مرغوبیت این صنایع دستی محسوب می‌شد.
حیف که قدر این موقعیت ها دانسته نشد و بازار تبریز بعنوان بزرگترین سازه آجری تجاری به هم پیوسته دنیا و داشتن تیمچه مظفریه، زیباترین تیمچه دیدنی فرش، به دلایل زیادی نتوانست صادرات قابل توجه ۱۶۷ سال پیش خود را بصورت آرام و صعودی ارتقا دهد که بررسی علل آن از عهده نویسنده این سطور خارج است. و در همایش آتی صادرات غیر نفتی ایران در تبریز که به همت اتاق تجار تبریز در۳ دهه گذشته بطور سالانه برگزار می شود باید اصولی پرداخت شود و راهکارهای کارشناسی برای خروج از این وضعیت و بن بست فلاکت بار آن چاره اندیشی گردد. ولی بطور خلاصه باید گفت در این اواخر تحریم ها بیشترین ضربه را بر اقتصاد ایران بطور کلی و قالی تبریز بعنوان مشتی از خروار زده است. در حالیکه با روند صادرات قالی تبریز در ۲ قرن پیش و رشد تدریجی آن باید هم اکنون صادرات صنایع دستی و قالی تبریز به بیش از ۲۰ میلیارد دلار می رسید، متاسفانه در سال های گذشته صادرات قالی ایران به حدود ناچیز ۵۰ میلیون دلار رسیده است که به استناد آمار اتحادیه تولید کنندگان و صادر کنندگان فرش دستباف تبریز تنها ۳۰ درصد این صادرات ناچیز به کشور آمریکا که روزگاری بزرگترین خریدار فرش تبریز بود صادر شده است. و صد افسوس تحریم ها اشتغال ۴۰۰ هزار نفری در بخش فرش و صنایع جانبی را در آذربایجان شرقی بسیار کاهش داده و طبق استناد به آمار اتحادیه تولید کنندگان فرش دستباف تبریز، تنها ۱۱۰۰ کارگاه و ۲۰۰ هزار شاغل در این هنر و صنعت اصیل تبریز روزگار سختی را می گذرانند که انتظار می‌رود با سیاست‌های منطقی در دولت جدید و با لغو تحریم ها باز هم شاهد رونق فرش از خاستگاه اصلی آن یعنی تبریز و آذربایجان به سراسر جهان باشیم.
محمد فرج‌پور باسمنجی