نقش مسیحیان و ارامنه تبریزی در آبادانی و توسعه صنایع ۳ شهر تبریز، اصفهان و تهران
در ادوار گذشته آذربابجان و کهن شهر تبریز، شاهد زیست مسالمت آمیز اقلیت‌های دینی بوده و ارامنه و مسیحیان در توسعه علم، صنعت، معماری و هنر نقش کلیدی داشته اند. مثلا اولین سینمای ایران به نام «سولی» به معنای خورشید را ارامنه هنرمند در محله موسوم به پاساژ با ۱۱۰ صندلی راه انداختند، یا اولین بانک خصوصی ایران به نام «بوداغیان» را در بازار تبریز شکل داده اند که ۲۵ کارمند داشت و در شهرهای بزرگ کشور و شهرهای مهم تجاری قفقاز، روسیه و عثمانی شعباتی داشت، یا ۱۳۵ سال پیش فرزندان تومانیان اولین خط کشتیرانی ایران در خزر را راه انداختند و به انتقال نفت شمال دریای خزر و صادرات خشکبار و حبوبات و فرش بازار تبریز به روسیه و اروپا مبادرت کردند و ساختمانهای تومانیان در باکو مرکز جمهوری آذربایجان هنوز هم پابرجاست و نام نوادگان آنها هنوز هم در بازار طلای لندن و بورس های اروپایی دیده می شود. در سال ۱۶۶۰ میلادی شامیریان از ارامنه پرکار جلفا به نمایندگی از بازرگانان ایران مجوز صادرات کالاهای ایرانی را از تزار روس گرفت. همین طور کارخانجات تولید آرد، چرم، صندلی سازی، صابون، و سیگارسازی را ارامنه تجارت پیشه تبریزی بین سالهای ۱۹۰۰ تا ۱۹۴۰ در تبریز راه انداختند و در تبدیل تبریز به بزرگترین مرکز تجاری و صنعتی ایران در قرن گذشته سنگ تمام گذاشتند. و یا «وارتان گریگوریان» از ارامنه آگاه تبریز به ریاست کتابخانه بزرگ نیوریوک رسید و رئیس بنیاد کارنگی شد. و آلنوش طریان دختر باهوش ارمنی تبریز اولین بانوی اختر فیزیک ایران شد. بخشی از تهران مدرن نیز مدیون معماران ارمنی تبار تبریزی است. برخی از بهترین بناهای تهران بخصوص در مرکز پایتخت که هنوز دیدنی ترین بخش تهران است، وامدار ایرانیان مسیحی (ارمنی) است؛ ارمنیانی که بیشتر از
تبریز به تهران کوچیده بودند و در تبریز آبدیده شدند. از پی شوری که برای ساخت تهرانی با بناهای مدرن ایجاد شده بود، ارامنه نیز وارد میدان کار شده بودند.
در این ناحیه به غیر از میدان حسن آباد که با آن معماری دلپذیر هنوز از شکیل ترین میدان های شهر تهران است، چند عمارت زیبای دیگر نیز وجود دارد که ارامنه تبریز ساخته اند که عبارتند از: ساختمانهای زیبای پست، کاخ دادگستری، کاخ گلستان، بنای وزارت خارجه، بانک سپه، بانک ملی شعبه مرکز، باشگاه افسران، موزه ایران باستان، کاخ مرمر و چندین عمارت دیگر.
همه این عمارت ها به استثنای کاخ گلستان (از کارهای دوره قاجاریه) و موزه ایران باستان که طراح آن آندره گدار بوده است، کار ایرانیان ارمنی تبار تبریزی است. اگر این مجموعه را از وسط شهر تهران بر داریم، واقعا تهران هویت معماری نخواهد داشت. بخشی از شکوه و آبادانی اصفهان نیز ریشه در کار و تلاش ترکان صفوی و ارامنه تبریز و جلفاست. شاه عباس اول در ۴۳۰ سال پیش ده‌ها هزار نفر از ارامنه آذربایجان را که اکثر وضعیت اقتصادی مناسبی داشتند و صاحب حرف و هنر و صنعتی بودند به اصفهان کوچاند و شکل گیری محلات تبریزی و ارامنه و نقش ارامنه در رونق بازار و تجارت پایتخت سوم صفویان پس از تبریز و قزوین بر کسی پوشیده نیست. در تاریخ معاصر ایران زوایای مختلف نقش ارامنه در ساخت تبریز، اصفهان و تهران کاملاً مستند و برجسته است.
زنان و مردان پرتلاش و زحمتکش ارمنی تبار شهر ما در ساختن ایران و تبریز نقش های مهم و حیاتی ایفا کرده اند که قابل ارجگذاری است و نسل آینده ما به این کارهای سترگ به دیده تحسین خواهد نگریست. و وجود بزرگترین کلیسای ایران در تبریز به نام «عذرای توانا» در میار میار غربی تبریز حاکی از قدرت و ریشه دار بودن آنهاست. هم اکنون ۱۵ کلیسا در تبریز وجود دارد که ۵ کلیسا در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده اند. ضمن ادای احترام به روح ارامنه بزرگی که در رفاه و آسایش ملت ما سهامدارند و طلب مغفرت الهی برای آن مردان و زنان سخت کوش، حلول سال میلادی ۲۰۲۵م و زادروز پیامبر بزرگ الهی حضرت عیسی بن مریم علیه السلام را بر هموطنان و همشهریان عزیز مسیحی و ارامنه تبریک گفته و امیدواریم باز هم در ساختن تبریز و ایران بکوشند و مایه مباهات مان باشند و ارج بینند و در صدر نشینند.