چندی پیش دکتر نعمت الله فاضلی به دعوت خانه توسعه آذربابجان به تبریز سفر کرده و سخنرانی هایی را در تبریز ایراد کرد که با استقبال اهل نظر و فرهنگ مواجه شد.
خلاصه گفتگوی محمد فرج پور باسمنجی با این انسان شناس و جامعه شناس برجسته کشورمان درباره نقش تبریز و آذربایجان در ساخت ایران در طول تاریخ را با هم می خوانیم.
تبریز نقش قلب ایران را دارد و خون رگ های ملت ما با پمپاژ خون آن زنده و پاینده است. تبریز روح مدنیت اروپایی را دارد؛ شبیه ترین شهر ایران به شهرهای فرهنگی و تاریخی اروپاست.
تا قبل از شکل گیری ناوگان های هوایی، هر تاجر و گردشگری از اروپا به آسیا و از آسیا به اروپا می رفت از تبریز گذر می کرد و جاده ابریشم آن که از طول شهر تبریز و از شرق به غرب آن می گذشت در شکل گیری مدنیت آن نقش داشته است.
وقتی در مسجد کبود تبریز مراسم جشن مبعث پیامبر اعظم -درود خدا بر او باد- برپا بود کاروان ها خبر کشف ینگه دنیا را به مردم تبریز می‌دادند.
تبریز، شیک پوشترین شهر ماست. هاکوپیان تبریزی نماد شیک پوشی ماست؛ کتاب از هامبرسون تا هاکوپیان را مطالعه کنید.
۱۰۰۰ سال پایتختی ملی و محلی و شبه پایتختی ایران برای تبریز کافی است تا مانایی و پایایی و پویایی این شهر کهن برای ملت ایران زنده بماند.
سلجوقیان ۱۰۰۰ سال پیش برای شکل گیری تمدنی و کسب و کار بازار تبریز را شکل دادند و مجموعه زیبای بازار تبریز روح سرزندگی و توجه به معیشت و تامین مایحتاج عمومی ملت ما را نشان می دهد.
۱۹ بار زلزله، سیل، حمله متجاوزان، اشغالگری روس‌ها و عثمانی‌ها تبریز را از پا نیانداخته است. مردم آن را وادار به کوچ اجباری کرده اند، ولی آنها دلبسته این شهر کهن بوده اند. هر موقع گزند روزگار و گزند انسانی تبریز را با خاک یکسان کرده و یا ویران کرده است، روح بالندگی مردم نجیب آن تبریز جدیدی را شکل داده اند.
من معتقدم هیچ موقع افول تبریز را نخواهیم دید. ۱۹ بار خاستن و ساختن تبریز گواه زنده ادعای ماست.
تبریز را دست کم نگیرید. در طول تاریخ ایران را ساخته است. مگر تهران را ترکان قاجار و اصفهان را ترکان صفویه آباد نکرده اند که ریشه در تبریز داشتند؟
اولین شکل گیری مدارس را به همت شادروان میر زا حسن رشدیه شاهد بودیم. مدرسه اول در تبریز ساخته شد و بعدها همین فرزند تبریز برای پاشیدن بذر آگاهی ساخت مدرسه را در شیراز و تهران و مشهد پی ریزی کرد. کودکستان نیز ریشه در این خاک پاک دارد. جبار آقای باغچه بان اولین باغچه اطفال ایران را در مرند و تبریز راه انداخت.
تبریز مرکز خوانایی و نویسایی ماست. آخوند زاده، طالب اوف، زین‌العابدین مراغه ای پیشروان خوانایی و نویسایی ما هستتد که ریشه تبریزی و آذربایجانی دارند.
پایه های اولین امپراطوری معاصر تاریخ ایران را صفویان در تبریز بنیان نهادند. علت اینکه امپراطوری عظیم عثمانی به قلب اروپا رخنه کرد و راه به شرق نگشود همین صفویان بودند.
تبریز همیشه پایتخت ما بوده است. هزار سال کافی نیست. تبریز همیشه شبه پایتخت ما در افکار عمومی است.
نمی دانم در این شهر کهن، بالندگی و سرزندگی، کار و تلاش، نو آوری و ابتکار و خلاقیت از کجا نشأت می گیرد؛ روح مدنیت و مانایی همیشه در این شهر کهن اوج می گیرد.
پکن یا خان بالیغ گذشته روح قدرت سیاسی، آتن تبلور مهد تمدن غرب، استانبول تلاقی تمدن‌ها و تبریز روح مانایی دارد.
درآمیختگی فرهنگ و هنر و تاریخ و تمدن شرق را در تبریز می توان دید. اگر جنگها و ویرانگری ها، اشغالها و گزندهای روزگار نبود تبریز برای جهان شهری بسیار دیدنی می شد؛ همانطوریکه الان بازار تاریخی آن در فهرست جهانی است و بزرگترین سازه آجری تجاری بهم پیوسته دنیا ست.
نقش اصناف، کسبه و بازاریان تبریز در تحولات اجتماعی و اقتصادی ایران ستودنی است و تجار این شهر در شکل،گیری صنایع و واحدهای تولیدی مایحتاج عمومی مردم ایران سرنوشت سازند.
باید مقبره الشعرا و مقبره الوزرای آن در بافت قدیمی شهر و بازار آن راه بیفتند و در شان ایران احیا و بازسازی شوند. ادبیان و شاعران و پادشاهان آرمیده در تبریز بخشی از فرهنگ و ادبیات و سیاست ما در طول تاریخ گذشته بوده اند.
بالاخره اگر تبریز بجنبد و حرکت های آتی عقلایی مثل گذشته را بروز دهد ایران می جنبد. روح سازندگی ایران بزرگ در تبریز نهفته است.
من معتقدم بخشی از تحولات آتی حکمرانی خوب ایران ما از تبریز آغاز می شود و پزشکیان نماد حرکت بسوی حکمرانی مبتنی بر دانایی و عقلایی برای ساختن سرزمین ایران ماست.
مجموعه بازار تبریز بعنوان بزرگترین بازار سرپوشیده دنیا، نقش کلیدی در تامین مایحتاج عمومی بخش بزرگی از کشور و همچنین سازنده تاجران بزرگی جون خسروشاهی‌ها، بانیان صنایع مینو و دهها واحد تولیدی، تومانیانها بانیان اولین کشتی رانی در دریای خزر، بوداغیان ها بانیان اولین بانک خصوصی در ایران، و ملکی ها تاجران بازار تهران و واقفان بزرگ بوده است.
مکتب سیاسی تبریز در دارالسلطنه آن شکل گرفت. مردان بزرگی چون قائم مقام ها و امیر کبیرها و بزرگان وقت سیاسی از آن بیرون آمدند و عباس میرزا یکی از متفکران و عاملان و پیشگامان توسعه ایران در آن یکه تازی کرد.
مکتب هنری تبریز نیز باید زنده بماند؛ هم مکتب اول و هم مکتب دوم تبریز که بخشی از آثار و مینیاتورها و تذهیب و نقاشی های آن در رونق هنر ایران زمین بی همتا بود و کمال الدین بهزاد مینیاتوریست جهان اسلام و سلطان محمد تبریزی نماد آنند.
وجود ۱۱ کنسولگری خارجی در تبریز در ادوار گذشته و ورود و خروج هر سیاستمدار خارجی به آن که در ایران ماموریت سیاسی و اقتصادی داشت نشانگر موقعیت مهم سیاسی و جغرافیایی آن است.
به خانه مشروطیت ایران در تبریز بروید. یلان و قهرمانان و مبارزان و سیاستمداران تبریزی و آذربایجانی را ببینید که چگونه نهضت مشروطیت را در ایران راه انداختند و هدایت کردند و همگام تهران بذر آگاهی و روشنگری پاشیدند و تغییر رویکردهای حکومت شاهی به نفع ملت کردند و مجلس شورای ملی را برای وضع قانون و رتق و فتق بیشتر ایران شکل دادند.
ستارخان و باقرخان قهرمانان نامی متعلق به تمام ملت ایران است و دادن القاب سردار ملی و سالار ملی از سوی مجلس وقت شورای ملی به این مبارزان و مجاهدان مؤید این ادعای ماست.
سوال این است که چرا از مناطق مختلف ایران برای دیده شدن و بزرگ شدن به تبریز می آمدند؟ چون تبریز ثقل مرکزیت ایران را داشت و مراکز سیاسی خارجی از یکسو و مراکز تصمیم گیر داخلی چون خانه سلطنت در آن قرار داشت. حدود ۱۴۰ سال ولیعهدها را در دوره قاجار بزرگ می کرد و برای پادشاهی ایران به تهران می فرستاد.
محمد فرج پور باسمنجی