در میان علل آتشسوزیها باید به دو گروه متفاوت اما مرتبط توجه کرد: علل زمینهای و علل فوری یا فعالکننده. این دو گروه بهطور مکمل و همزمان در ایجاد بحرانها نقش دارند.
علل فوری مانند گردشگری بیضابطه، زبالههای خطرآفرین و حتی آتشسوزیهای عمدی، بخش مهمی از ماجرا بوده که نیازمند درمان و تدابیر جدی هستند. با این حال، نوشتار حاضر بر یکی از علل زمینهای مهم تمرکز دارد.
یکی از عوامل زمینهای اساسی که بهطور مستقیم به خشکی جنگلها و افزایش خطر آتشسوزیها میانجامد، کاهش رطوبت در این اکوسیستمها است. هرچند بخشی از این کاهش رطوبت ناشی از تغییرات اقلیمی است که خارج از دسترس ماست، اما بخش دیگری از آن نتیجه دخالتهای انسانی است که بهطور مستقیم به جنگلها آسیب میزند.
بخشی از رطوبت ربوده شده از جنگلهای کشور که آنها را به کبریتی خشک و آماده حریق تبدیل کرده است، باید در مدیریت نادرست منابع آب، برداشت بیرویه از منابع زیرزمینی و تخریب جنگلها جستجو شود. این عوامل، با کاهش رطوبت خاک و پوشش گیاهی، شرایطی فراهم میآورند که جنگلها بهراحتی دچار آتشسوزی شده و دیر یا زود به محلی غیرقابل بازسازی تبدیل میشوند:
۱-سدسازی و مدیریت منابع آب:
سدسازیهای گسترده به ویژه در حوضههای آبی خزر، که هدفشان ذخیرهسازی آب یا تولید انرژی است، در حقیقت میتوانند به طور عمده اکوسیستمهای پیرامونی را تحت تاثیر قرار دهند. این پروژهها علاوه بر اینکه منجر به از بین رفتن یا تغییرات جدی در زیستگاههای آبی و خشکی میشوند، میتوانند موجب تغییر جریان آب و تخریب تنوع زیستی شوند.تفکر غلطی که “آبهایی که به دریا میریزد، هدر میرود”، باید به چالش کشیده شود. در واقع، آبهایی که به دریا میریزند، بخشی از چرخه طبیعی رطوبت در اکوسیستمهای دریایی و جنگلی هستند و اگر این آبها به نحوی مسدود یا هدایت شوند، چرخه رطوبت طبیعی مختل میشود. دریا و جنگلها با هم در یک تعامل پیچیده قرار دارند که باعث حفظ رطوبت در مناطق جنگلی و حفظ تعادل در اکوسیستمهای دریایی میشود.
۲-فعالیتهای معدنکاوی:
استخراج مواد معدنی از دل زمین در بسیاری از مناطق طبیعی و جنگلی نه تنها به تخریب اراضی جنگلی میانجامد، بلکه میتواند بر روی منابع آب زیرزمینی، خاک و اکوسیستمهای اطراف تاثیرات منفی داشته باشد. فعالیتهای معدنکاوی معمولاً باعث ایجاد آلودگیهای شیمیایی، تخریب پوشش گیاهی و از بین رفتن ساختارهای طبیعی و کاهش رطوبت در منطقه میشود.
۳-راهسازی و خطوط انتقال انرژی:
ساخت جادهها، خطوط انتقال برق، گاز و آب، به ویژه در مناطق جنگلی و کوهستانی، میتواند باعث تکهتکه شدن زیستگاههای طبیعی شود. این تکهتکه شدن (یا Fragmentation) و کوچک شدن اکوسیستم عملا چرخه های اب و رطوبت را در انها مختل و زمینه ساز افزایش خشکیدگی در مناطق میشود.
۴-سرقت آب از پهنههای جنگلی
یکی دیگر از تهدیدات عمدهای که به درختان و جنگلها وارد میشود، سرقت آب از منابع آبی جنگلی است. بسیاری از پروژهها و یا حتی استفادههای کشاورزی و مسکونی در مناطق جنگلی، آبهای طبیعی جنگل را از طریق لولهکشیهای غیرمجاز به خارج از جنگل منتقل میکنند. این آبها که به عنوان منابع طبیعی جنگل شناخته میشوند، در حقیقت حق طبیعی جنگل است. جنگلها به خودی خود به طور طبیعی میزان آب مورد نیاز خود را تولید میکنند و این چرخه طبیعی آب و رطوبت است که به بقای جنگل کمک میکند.
هنگامی که آب جنگلها بدون توجه به نیازهای اکوسیستم از آن خارج میشود، این تواناییها کاهش مییابد و باعث میشود که جنگلها به سمت خشک شدن و تخریب پیش بروند.
در گذشته نه چندان دور، گفته میشد که اگر چوب خشک را در شمال بگذارید، به سرعت دوباره سبز خواهد شد، اما دیگر اینگونه نیست، رطوبت سرقت رفته را به جنگلهای شمال و غرب کشور بازگردانید!
به قلم: مسعود امیرزاده